Theo kiến trúc, vỉa hè là đường diềm, trang trí cho phố phường tạo ra sự hài hòa giữa đường và nhà mặt phố. Xét về giao thông đô thị, vỉa hè là khoảng công cộng dành cho người đi bộ. Khi người Pháp đến Hà Nội, họ đã có những kế hoạch riêng cho việc quản lý vỉa hè với những quy định riêng và đòi hỏi tính tự giác cao của những người dân sống ở khu vực mặt phố.
Cho thuê vỉa hè, dân mặt phố có trách nhiệm dọn vệ sinh
Năm 1883, Pháp chiếm Hà Nội, sau khi đến Hà Nội, công sứ Bonnal đưa ra chủ trương cải tạo khu vực quanh hồ Gươm. Ông cho làm con đường từ khu nhượng địa Đồn Thủy (nay tương ứng khu vực phố Phạm Ngũ Lão) vào thành để chở vũ khí, lương thực cho binh lính Pháp đóng ở đây. Con đường bắt đầu từ Đồn Thủy qua Hàng Khảm (nay là Tràng Tiền và Hàng Khay), Tràng Thi đến Cửa Nam rồi vào thành. Cuối năm 1885, con đường hoàn thành, rộng hơn 10m. Đoạn Tràng Tiền có hai bên vỉa hè được lát gạch, trồng phượng để giảm bớt nắng nóng vào mùa hè. Đó chính là vỉa hè đầu tiên theo kiểu phương Tây ở Hà Nội.
Đến năm 1889 mới chỉ vài phố quanh hồ Gươm có vỉa hè, song để Hà Nội nề nếp và quy củ, Thống sứ Bắc Kỳ đã ra nghị định quản lý đô thị (đăng trên Công báo ngày 21.4.1890), điều 1 của nghị định có ghi rõ: “Những phố hiện có và sẽ được tạo nên có chiều rộng lòng đường và vỉa hè được chỉ định”. Kèm theo đó là phụ lục gồm các phố đã có và các phố sẽ mở vỉa hè. Các phố trong khu vực “36 phố phường”, vỉa hè hẹp nhất cũng phải 3m. Các khu phố ở phía đông và phía nam hồ Gươm như: Ngô Quyền, Lê Phụng Hiểu, Hàng Bài, Hai Bà Trưng, Trần Hưng Đạo… vỉa hè tối thiểu phải rộng 5m, có phố vỉa hè rộng tới 7,5m.
Số liệu và vật liệu làm vỉa hè cũng được quy định cụ thể: “Vỉa hè được lát bằng đá hình vuông khổ 30 x 30 cm, dày 3 cm, trên mặt khía chéo để tránh trơn trượt cho người đi đường. Mép hè là đá xanh chôn sâu xuống mặt đường vừa làm bờ rãnh thoát nước vừa làm vật chắn phòng xe ngựa lao lên hè gây thương tích cho người đi bộ”.
Những vỉa hè xưa sạch sẽ và tuyệt đối không có rác thải
Với thiết kế vỉa hè mới theo kiểu phương Tây, các khu nhà mặt phố cũng phải được cải tạo sao cho hài hòa với vỉa hè. Trong Quy chế lục lộ ban hành ngày 21.9.1891 cóquy định các số liệu xây dựng như sau: “Vỉa hè rộng 3 m thì bậc cửa ra vào chỉ được phép cao 10 cm, vỉa hè rộng 5 m thì bậc cửa là 15 cm và vỉa hè rộng 7,5 m thì bậc cửa cao 20 cm…”. Bên cạnh đó, chiều cao của cửa sổ, ban công… cũng được quy định chi tiết, cánh cửa ra vào nhà mặt tiền phải mở vào trong, không được mở ra ngoài để tránh gây thương tích cho người đi lại.. Đồng thời có thêm quy định riêng cho những hộ dân mặt phố về trách nhiệm bảo quản vỉa hè khu vực nhà mình: “Tất cả chủ nhà mặt phố, người thuê phải có trách nhiệm dọn vệ sinh hè phố trước cửa nhà, khơi thông rãnh thoát nước, nếu không thực hiện sẽ bị phạt theo các điều của bộ luật Hình sự nước Pháp”.
Để có nguồn vốn bảo trì vỉa hè, ngày 20.12.1889, Đốc lý Hà Nội Landes đã ban hành một nghị định cho thuê vỉa hè để dân mở cửa hàng hay bán cà phê với giá 40 xu/m2/năm. Cùng với đó, chính quyền cũng đ.ánh t.huế ban công, thuế ô văng. Các biển quảng cáo cần được xây áp phẳng vào tường, không được gây cản trở và n.guy h.iểm cho người đi bộ, nếu vi phạm, cố ý làm nhô ra sẽ thu thuế theo diện tích. Với cây xanh, sở lục lộ chọn cây thân thẳng, rễ cọc, chiều cao trên 10 m mới tỏa tán để đảm bảo tính mạng, tránh thương vong cho người trong mùa mưa bão. Số tiền thuế và xử lí vi phạm sẽ được đưa vào quỹ bảo trì. Hằng ngày, cảnh sát lục lộ đi tuần, họ đạp xe quanh các phố, nếu phát hiện vi phạm thì xử phạt, nếu không có tiền sẽ đưa về bốt cảnh sát.
Quán cafe vỉa hè chạy dọc khách sạn
Đầu thế kỷ 20, số khách sạn hạng sang xuất hiện ngày càng nhiều quanh khu vực hồ Gươm. các chủ khách sạn thức thời đã làm phần mái hiên chạy dọc khách sạn và thuê vỉa hè để mở quán cafe. Lối cafe vỉa hè ngắm phố này rất thu hút khách du lịch châu Âu.
Ngồi cafe vỉa hè ngắm phố là sở thích của nhiều người, đặc biệt là khách du lịch nước ngoài
Thập niên 1930, đường phố bắt đầu xuất hiện nhiều xe kéo tay và xe đạp. Đốc lý Louis Frédéric Eckert ra quy định: “Trước các cửa hàng phải có giá để xe đạp cho khách” (giá làm bằng sắt, hình bán nguyệt, để đưa bánh trước vào). Nhưng đó chỉ là cách khắc phục tạm thời, sau này, đến năm 1936 Toàn quyền Đông Dương Silvestre quyết định cho quy hoạch lại Hà Nội. Trong bản quy hoạch Henri Ceruti được phê duyệt năm 1943, bắt buộc các trung tâm thương mại phải có chỗ đậu xe cho khách hàng, các bãi đất trống làm bãi đậu xe công cộng. Tuy nhiên, lúc này quân đội Nhật đã chiếm Đông Dương nên quy hoạch không được thực hiện.
Từ khi nào vỉa hè trở thành “chợ”
Sau năm 1954, các quy định cũ về quản lý đô thị Hà Nội bị bãi bỏ, việc cho thuê vỉa hè cũng không còn và từ tài sản công do thành phố quản lý vỉa hè đã trở thành tài sản của nhân dân. Người dân vẫn tự giác vệ sinh vỉa hè trước nhà theo thói quen đã hình thành trước đó.
Khi Mỹ ném b.om miền Bắc năm 1964, vỉa hè bắt đầu gánh vác một sứ mạng mới – nơi tập trung những hầm tránh b.om. Thời ấy, dọc các hè phố là các hầm tránh b.om được đặt so le nhau. Người đang đi trên đường nếu nghe còi báo động từ nóc Nhà hát Lớn sẽ chui xuống hầm này tránh mảnh b.om. Tháng 1.1973, Hiệp định Paris được ký kết, Mỹ phải rút quân khỏi VN và miền Bắc được sống trong hòa bình thì các hầm trú ẩn đa phần bị lấp.
Vỉa hè trở thành nơi tắm rửa, giặt giũ
Ở các phố trung tâm, xí nghiệp quản lý vỉa hè cho láng xi măng lấp dấu vết hầm nhưng ở các phố khác thì hầm tránh b.om trở thành những hố trũng đọng nước. Khi nước sạch sinh hoạt thiếu trầm trọng, nước từ đường ống chính không dân được vào các vòi trong nhà nên dân trong phố đã đào bể trên vỉa hè để lấy nước từ đường ống chính. Vỉa hè chính thức trở thành nơi rửa rau, vo gạo, tắm rửa, giặt giũ và cũng là nơi “nghỉ ngơi” của các bác đạp xích lô. Thời ấy, vỉa hè các phố xa hồ Gươm lồi lõm, chỗ trơ đất, chỗ còn gạch, lở loét như bị nhiễm trùng.
Rồi vào thời bao cấp, buổi sáng vỉa hè là chỗ ngồi của mấy bà bán phở gánh, bán bún ốc, bán bánh cuốn,.. Dưới các cột điện là mấy ông lão treo biển sửa xe đạp. Thế nên thời ấy mới có câu “đầu hè trung tá bơm xe, cuối hè thiếu tá bán chè đậu đen”. Vỉa hè chính thức trở thành một nơi họp chợ, nơi giao thương buôn bán “cho tiện”, từ tài sản của nhân dân, vỉa hè dần dần bị các nhà mặt phố cát cứ, biến thành lãnh địa riêng.
Hàng quán tràn lan ra khu vực vỉa hè
Trong lịch sử, vỉa hè Hà Nội không chỉ dành cho người đi bộ mà còn là nơi kiếm sống của tầng lớp thị dân. Ngày nay, các cơ quan quản lý cũng đã có những kế hoạch và bắt tay vào thực việc quy hoạch vỉa hè, quy hoạch đô thị văn minh. Nhưng ở thời điểm hiện nay, khi phương tiện giao thông nhiều, dân số đông đúc thì việc quản lý vỉa hè vẫn là một bài toán nan giải.
Duy Phan – 12/10/2020
Bài viết được tham khảo:
Chuyện quản lý vỉa hè ở Hà Nội thời Pháp thuộc: Quy củ và tự giác