Hoàng quý phi mỗi năm được một nghìn quan tiền, các bà phi ở bậc thứ nhì thì chỉ được 500 quan tiền. Theo cấp bậc, mỗi bà vợ vua có thể có một số nàng hầu. Hậu cung nhà Nguyễn là quy định và trật tự của hậu cung dưới thời nhà Nguyễn trong lịch sử Việt Nam.
Ngoài bản thân Hoàng đế là người lớn nhất, bên cạnh đó còn có Hoàng thái hậu, Hoàng hậu cùng Phi tần, Hoàng tử và Hoàng nữ, các Thái giám và Cung nữ, tất cả đều tham gia vào sự vận động cuộc sống sinh hoạt hằng ngày trong cung. Triều đại nhà Nguyễn có tương quan ghi chép nhiều nhất thời quân chủ Việt Nam.
Mỹ Lương Công chúa, húy là Tốn Tùy – chị gái Vua Thành Thái, và hai nữ hầu.
Trích từ sách Một chiến dịch ở Bắc Kỳ của Charles Hocquard (NXB Văn học liên kết Đông A). Charles Édouard Hocquard là bác sĩ quân y Pháp, tới Việt Nam từ 1884 đến 1886. Ông đã ghi chép, chụp ảnh về cảnh vật, con người, lối sống nhiều vùng như Hải Phòng, Hà Nội, Nam Định, Lạng Sơn, Phú Thọ, Đà Nẵng, Huế… Cuốn sách không chỉ là áng văn du ký mà còn là nguồn tư liệu về nước ta cuối thế kỷ19.
Rời nhà hát, chúng tôi vào vòng bao cuối cùng, nơi xây dựng tư dinh của vua và các bà vợ trong một chuỗi những sân và vườn.
Xuất thân và tuyển chọn
Cung phi triều Nguyễn có xuất thân cơ bản phân vào hai loại, một là con nhà quan viên, thứ đến là từ nhà bình dân.
Hầu hết các Hoàng đế triều Nguyễn đều đã có hậu phi trước khi lên ngôi. Các bà có vai vế lớn như Tá Thiên, Nghi Thiên, Lệ Thiên được ghi nhận là con nhà dòng dõi, được các trưởng bối tuyển vào hầu các Hoàng đế tại Tiềm để. Sau khi Hoàng đế lên ngôi, mới định theo đức hạnh mà thụ hưởng tước vị. Tuy triềυ Nguyễn có nhiều tư liệu nhất, song việc tuyển chọn thế nào cũng chưa phát hiện hồ sơ tài liệu nào ghi lại cụ thể, không sánh được với Bát Kỳ tuyển tú triều Thanh.
Đối với thông lệ Nội đình sau khi Hoàng đế lên ngôi, người mới tiến cung dù là con nhà nào thì khi vào cung đìпh, cũng chỉ là Cung nhân có đãi ngộ. Trường hợp hay thấy nhất chính là vào Nội đìпh một thời gian, sau đó có đức hạnh mà quyết định tấn phong lên bậc cao, dự hàng Phi hàng Tần. Ví dụ điển hình nhất có Diệu phi Mai Thị Vàng của Duy Tân, ban đầu sung vào Nội đình, sau đó phong làm Nhị giai Diệu phi (二階妙妃).
Ngoài ra, có thể thấy rõ nhất chuyện này qua thời Khải Định, xét các đạo chỉ dụ của Hoằng Tông được ghi nhận trong Chính yếu như sau:
Năm Khải Định thứ 4 (1919), Hoằng Tông ra chỉ dụ:”Vũ Thị Dung là ái nữ của quan Đại thần, được tiến vào cung đình hầu hạ. Nay Trẫm xét nàng có nền nếp gia giáo, đáng xét mà ban ân cấp bậc, để Thị càng thêm tận tâm hầu cận Lưỡng Cung. Truyền tấn phong làm Tứ giai Dụ tần (四階裕嬪)”.
Năm Khải Địпh thứ 7 (1922), lại có chỉ dụ:”Quan thượng thư, sung Cơ Mật viện Tham tá Ngυyễn Đìnʜ Hòe có dâng cháu gái là Nguyễn Đìnʜ Thị Liên vào Nội đìпh. Trẫm nghĩ đó là cựu thần của Tiên đế, nay đang làm việc rất cần mẫn. Vậy truyền tấn phong Ngυyễn Đình Thị Liên làm Ngũ giai Điềm tần (五階恬嬪) để Thị được đội ơn dày”.
Ân phi Hồ Thị Chỉ.
Bên cạnh những thành phần được dự tuyển vào Nội đình trước rồi sách phong, triều Nguyễn lại ghi nhận những trường hợp lại dùng lễ cưới vào cung, sách phong thẳng lên tước vị cao quý. Ấy là có trường hợp của Ân phi Hồ Thị Chỉ thời Khải Định. Năm thứ 2 (1917), tháng 8, Hồ Thị Chỉ được tuyên dụ trực tiếp vào cung để phong Phi. Sách viết:
Vương hóa bắt đầu từ nội bộ, Quan thư và Thường Sào xếp thứ nhất trong Nhị Nam. Trị nước trước hết phải tề gia, hiền phụ Ấp Khương cùng dự vào hàng Thập loạn. Xét nay ngôi Phi nắm giữ việc nội chính từ lâu vẫn để khuyết, chưa tìm được người để xét trao. Nay kính nhận được từ dụ của Lưỡng Cung bệ hạ, Hoàng thượng vất vả cơ vụ, thì nội chính không thể thiếu người phụ tá để chăm nom sai khiến nội thuộc, nên chọn một cung phi thay chăm nom hầu hạ già này, đỡ cho Hoàng thượng phải bận tâm lo nghĩ.
Nghe nói Cơ Mật viện đại thần, Hiệp tá Đại học sĩ, lĩnh Học bộ Thượng thư kiêm Lễ bộ sự vụ Khánh Mỹ tử Hồ Đắc Trung có con gái thứ 3 là Hồ Thị Chỉ rất có dung nhan đức hạnh, nên tuyển sung vào nội đình tấn thăng làm hàng Phi để nghiêm phép tắc trong cung và chỉnh bề thể thống. Kính vâng ngọc chỉ không chậm trễ trái lời, truyền từ dụ chuyển cho Đại thần bàn tâu được biết. Đồng thời truyền báo cho Khâm Thiên giám chọn ngày dùng nghi thức đưa vào đại nội. Lại kính vâng theo Ý chỉ, tấn phong Thị ấy làm Nhất giai Ân phi, để Thị ấy mãi giữ thánh sủng, muôn đời giữ thuần đạo. Truyền Hữu ty tuân theo lệ cũ xưa nay đệ phiến chúc tâu từng khoản đợi cử thi hành.
Trước Ân phi, thời Tự Đức đã có Nguyễп Văn Thị Hương vừa vào cung đã là Tứ giai Lượng tần (四階諒嬪). Thời Đồng Khánh, Cảnh Tông có cho tuyển con gái Ngυyễn Hữu Độ là Ngυyễn Hữu Thị Nhàn vào cung, trực tiếp tiến phong Hoàng quý phi; một người con gái khác của Nguyễn Hữu Độ là Nguyễп Hữu Thị Nga, thời Thành Thái được sung vào Nội cung rồi sách phong ngay làm Nhất giai Huyền phi (一階玄妃). Có thể thấy vị hiệu tần phi, sớm có định đoạt hay không hoàn toàn là do ý niệm của Hoàng đế.
Còn các con gái bình dân, thông thường đều do quan viên địa phương tuyển chọn danh sách, sung vào Nội đình ở các hạng Cung nhân, Cung nga hay Thị nữ. Dân gian Huế có câu “Đưa con vô Nội” phản ánh một góc thực trạng triều đìnʜ tuyển rất nhiều con gái bình dân vào hầu hạ trong Nội đình.
Bộ phận phục vụ hơn 1.000 người
Mỗi ngày nhà vua được một số phụ nữ gồm 15 phi tần và 30 hầu gái phục vụ. Hầu gái mang gươm lớn canh gác lối ra vào các nhà, còn những người kia thì đáp ứng mọi nhu cầu hàng ngày của vua, trong đó năm người phải thường trực cạnh vua, mỗi ngày thay đổi một lần.
Toàn bộ số nữ nhân ấy ở hậu cung là 579 người, thêm vào đó còn có 435 nô tì gộp thành một tổng số đáng kể là 1014 phụ nữ ăn ở trong cung và do triều đình đài thọ.
Hậu cung nhìn từ trên cao
Vợ vua được tuyển chọn bằng hai cách: Hoặc là các quan lại triều đình hay các tư gia giàu có vì muốn có danh vọng và ân huệ cho gia đình mà hiến dâng con gái đẹp nhất của mình cho vua, hoặc là các cô gái của bách tính được hoàng thái hậu mua về làm diễn viên, do có sắc đẹp nên được vua ưu ái.
Một khi đã vào hậu cung thì có thể nói là người phụ nữ ấy suốt đời bị giam hãm ở đó với nhà vua, coi như không tồn tại trên đời nữa, ngay nhà cha mẹ cũng không còn được thấy lại, chỉ bà mẹ thì lâu lâu mới được vào cung thăm con.
Nếu một bà vợ vua mắc bệnh hơi nặng thì bà ta sẽ bị cách ly trong bệnh xá của hậu cung để các ngự y chữa chạy dưới sự giám sát của các thái giám. Nếu là bệnh nan y thì người đàn bà ấy có thể được trả về với gia đình. Trường hợp bị chết đột ngột thì thi thể bà ta được một cái tời nâng qua tường thành ra ngoài.
Không bao giờ được phép đưa một xác chết qua cửa cung. Ngay nhà vua khi băng hà cũng không phải là ngoại lệ. Người ta sẽ đục tường thành đưa linh cữu ông ra ngoài rồi xây bít lại ngay.
Vua băng hà thì các bà vợ có hai nơi khác nhau để ra đi. Những bà cấp cao nhất thì đến các lâu đài trong lăng vua và đèn hương thờ phụng người chồng quá cố suốt quãng đời còn lại của mình dưới sự giám sát của các thái giám.
Những người cấp dưới thì được trở về với gia đình, nhưng dù đẹp dù khéo đến đâu họ cũng chỉ có thể tái hôn với những người thuộc lớp bình dân, không có chức vụ gì của triều đình.
Cấm ngặt các quan ở bất cứ cấp bậc nào kết hôn với người đàn bà từng ở hậu cung. Sự cấm kị ấy là để tỏ lòng tôn kính hương hồn nhà vua đã khuất (có lẽ không hẳn như vậy, các bà đã có con, nhất là con trai thì ở với con. Còn các bà “cấp dưới” thì không phải ai cũng được về với gia đình mà chính họ phải ở lại giữ lăng thờ vua – dịch giả).
Vua có rất nhiều vợ
Các lâu đài này đều có hai tầng lầu, cửa sổ và ban công, trong đó có bốn tòa là của hoàng quý phi hay hoàng hậu và ba bà vợ hạng nhất.
Sáu tòa còn lại được ngăn thành những phòng riêng biệt, nội thất được sắm sửa bằng kinh phí quốc khố, là chỗ của các bà vợ khác. Mỗi bà hoặc ở một mình hoặc ở với một số người hầu trong chừng mực được phép.
Cũng không nhiều lắm: Hoàng quý phi mỗi năm được một nghìn quan tiền (khoảng tám trăm franc), 250 phương gạo đen, 50 phương gạo trắng, 60 tấm lụa để may quần áo.
Phi Tần trong Hậu cung
Vua có rất nhiều vợ. Vua Tự Đức có tới 104 bà. Họ được xếp vào chín bậc, mỗi bậc có một tên khác nhau, được triều đìnʜ trả lương tiền và quần áo theo bậc ấy.
Các bà phi ở bậc thứ nhì thì chỉ được 500 quan tiền, 205 phương gạo đen, 45 phương gạo trắng và 48 tấm lụa.
Còn lương tiền của các bà ở bậc thứ 9 thì không bao nhiêu: 33 quan tiền, 180 phương gạo đen, 36 phương gạo trắng và 12 tấm lụa (người nước ta chỉ phân biệt gạo trắng, gạo đỏ, gạo tẻ, gạo nếp… không rõ gạo đen nói ở đây là gạo gì – dịch giả).
Theo cấp bậc của mình, mỗi bà vợ vua có thể có một số nàng hầu và phải tự trả công. Hoàng quý phi được 12 nàng hầu, còn bà ở bậc thứ chín thì được thuê ba người.
Luật của vương quốc không hạn chế số phi tần và dù là bao nhiêu cũng đài thọ đầy đủ.
Toàn bộ số nữ nhân này do một số nhất địnʜ những bà cao tuổi gồm sáu cấp giám sát. Số nữ giám thị này dưới triều Tự Đức là 60 người, được triều đình đài thọ, còn y phục thì như phu nhân của các quan cao cấp.
Họ cũng chỉ địnʜ các hầu gái trong hậu cung phục vụ vua và hoàng thái hậu mỗi ngày và cai quản cả số nu-cong (nữ công – dịch giả) làm nhiệm vụ chèo thuyền ngự và canh gác các lâu đài trong hậu cung.
Tổng số nữ công là 300 người, xếp thành sáu cấp bậc, ở trong một ngôi nhà bên cạnh hậu cung, đồng phục gồm một quần, một áo dài và một khăn xanh.
Duy Phan – 20/10/2020
Bài viết có tham khảo:
Phi tần nhà Nguyễn được nhận lương bổng thế nào?
Hậu cung nhà Nguyễn